اگر کنجکاوید بدانید بزرگترین اقیانوس جهان کدام است، جواب کوتاه این است: اقیانوس آرام با وسعتی حدود ۱۶۸ میلیون کیلومتر مربع، پهناورترین پهنه آبی روی زمین است. بعد از آن بزرگترین اقیانوس جهان به ترتیب اقیانوس اطلس، اقیانوس هند، اقیانوس جنوبگان و در نهایت اقیانوس منجمد شمالی هستند.
بزرگترین اقیانوس جهان از نظر وسعت کدام است؟
«بزرگترین اقیانوس جهان، اقیانوس آرام با حدود ~۱۶۵ میلیون کیلومتر مربع است؛ بعد از آن بزرگترین اقیانوس جهان به ترتیب: اطلس، هند، جنوبگان و منجمد شمالی قرار می‌گیرند. این رتبه‌بندی با معیار وسعتِ سطحی انجام می‌شود.»
جدول مقایسه سریع وسعت و عمق
| اقیانوس | وسعت (میلیون km²) | میانگین عمق (متر) | عمیق‌ترین نقطه (متر) |
|---|---|---|---|
| آرام | ~165 | ~4280 | ~10935 (گودال ماریانا) |
| اطلس | ~106 | ~3646 | ~8376 (گودال پورتوریکو) |
| هند | ~70 | ~3741 | ~7725 (گودال جاوه/سوندا) |
| جنوبگان | ~20 | ~3270 | ~7434 (گودال ساندویچ جنوبی) |
| منجمد شمالی | ~14 | ~1205 | ~5550 (مولوی دیپ) |
در مقایسه با توان انسان، حتی سازه‌هایی در ابعاد بزرگترین سد جهان هم در برابر ژرفا و گستره‌ی اقیانوس‌ها ذره‌روشن‌اند.
نکتهٔ مرزی
عددها ممکن است در منابع مختلف کمی متفاوت باشند؛ مرزهای اقیانوس‌ها و روش اندازه‌گیری (خط‌ساحل‌ها، دریاهای حاشیه‌ای) روی ارقام اثر می‌گذارد.
اقیانوس آرام (Pacific)
اقیانوس آرام بزرگترین اقیانوس و پخش‌کننده‌ی اصلی گرما در نیم‌کره‌های شمالی و جنوبی است؛ زنجیرهٔ جزایر و حلقهٔ آتش، تصویر ژئوفیزیکی پویایی از آن ساخته است.
- گستردگی و وسعت: حدود ~۱۶۵ میلیون km²؛ بیش از یک‌سوم سطح زمین.
- کشورهایی که به این اقیانوس راه دارند: استرالیا، نیوزیلند، اندونزی، فیلیپین، ژاپن، چین، روسیه، آمریکا (سواحل غربی)، کانادا، مکزیک، پرو، شیلی و ده‌ها کشور جزیره‌ای.
- عمق و بستر: میانگین ~۴۲۸۰ م؛ گودال ماریانا عمیق‌ترین نقطهٔ اقیانوسی زمین. بستر با دره‌ها، کوه‌های آتشفشانی زیرآبی و گسترش بستر در امتداد پشته‌های اقیانوسی.
- دما و جریان‌ها: از جریان گرم کوروشیو تا جریان سرد کالیفرنیا؛ رویدادهای ENSO (ال‌نینیو/لانینا) دما و بارش آسیا و آمریکا را زیرورو می‌کند.
- شوری آب: میانگین ~۳۴٫۵–۳۵ PSU؛ در کمربندهای بارشیِ استوایی کمتر.
- فشار آب: افزایش حدود ۱ اتمسفر به ازای هر ۱۰ متر؛ در چالنجر دیپ بیش از ۱۱۰۰ بار.
- تنوع زیستی: مرجان‌های مثلث مرجانی، جنگل‌های کلپ، پستانداران دریایی، ماهیان تون و صدها گونهٔ اندمیک.
- منابع معدنی و انرژی: شیلات عظیم، هیدروکربن‌های فلات قاره، گرهک‌های منگنز و سولفیدهای توده‌ای کنار دودکش‌های حرارتی.
- نقش در چرخه آب و اقلیم: تبخیر گسترده، بارورسازی ابرها و تنظیم دمای سیاره؛ کنترل‌کنندهٔ مهم الگوهای بارشی حاره‌ای.
- جریان‌های اقیانوسی سطحی و عمقی: گردابه‌های نیم‌کره‌ای، جریان‌های استوایی شمالی/جنوبی و گردش عمقی پیوندخورده با گردش ششیجهانی.
- مناطق مرده و زنده زیستی: ناحیه‌های کم‌اکسیژن در شرق استوا؛ بالا‌آمدگی‌های ساحلی پرو–شیلی بسیار پُربار.
- امواج و جزر و مد: منبع بسیاری از سونامی‌ها؛ در اقیانوس باز، سواِل‌های بلند و منظم.
- تأثیر بر آب‌وهوا و تنظیم دمای زمین: بیشترین ظرفیت حرارتی؛ کوچکترین تغییر در آرام می‌تواند اقلیم جهانی را تغییر دهد.
اقیانوس اطلس (Atlantic)
اطلس پلی است بین قارهٔ قدیم و جدید و مسیر اصلی تبادل گرما به سوی اروپا با یاری جریان گلف‌استریم.
- گستردگی و وسعت: ~۱۰۶ میلیون km².
- کشورهایی که به این اقیانوس راه دارند: از کانادا و آمریکا تا برزیل و آرژانتین در غرب؛ از انگلستان، اسپانیا و پرتغال تا مراکش، نیجریه و آفریقای جنوبی در شرق.
- عمق و بستر: میانگین ~۳۶۴۶ م؛ پشتهٔ میانی اطلس ستون فقرات تکتونیکی آن.
- دما و جریان‌ها: گلف‌استریم/شمال‌اطلسی اروپا را گرم‌تر از عرض‌های مشابه در آمریکای شمالی نگه می‌دارد.
- شوری آب: از بالاترین‌ها در کمربندهای جنب‌حاره‌ای (~۳۶–۳۷ PSU) به‌دلیل تبخیر بالا.
- فشار آب: افزایش خطی با عمق؛ ترانشهٔ پورتوریکو رکورد فشارهای بالا.
- تنوع زیستی: اقیانوس‌بوم‌های ساردین، شاه‌ماهی، تون؛ نهنگ‌ها، لاک‌پشت‌های مهاجر، مرجان‌های آبِ سرد.
- منابع معدنی و انرژی: نفت و گاز فلات قارهٔ برزیل–خلیج مکزیک–دریای شمال؛ ماسه‌های معدنی و گرهک‌های فلزی.
- نقش در چرخه آب و اقلیم: بازوی کلیدی گردش overturning (AMOC) و جذب CO₂؛ اثر مستقیم بر بارندگی ساحل غربی آفریقا و اروپا.
- جریان‌های اقیانوسی سطحی و عمقی: گلف‌استریم، کاناری، برزیل، لابرادور و آب‌های عمیق شمالی.
- مناطق مرده و زنده زیستی: ناحیهٔ بی‌اکسیژن خلیج مکزیک؛ در مقابل، سواحل غرب آفریقا با بالا‌آمدگی بسیار پُربار.
- امواج و جزر و مد: طیف وسیع؛ بیشینهٔ دامنهٔ جزرومد در خلیجِ فاندی.
- تأثیر بر آب‌وهوا و تنظیم دمای زمین: انتقال گرمای استوایی به عرض‌های بالا؛ حساس به تغییرات AMOC.
اقیانوس هند (Indian)
هند خانهٔ موسمی‌هاست؛ جریان‌ها و بادها با فصل عوض می‌شوند و سرنوشت بارش جنوب آسیا را رقم می‌زنند.
- گستردگی و وسعت: ~۷۰ میلیون km².
- کشورهایی که به این اقیانوس راه دارند: ایران، عمان، یمن، هند، پاکستان، بنگلادش، سریلانکا، مالدیو، میانمار، تایلند، اندونزی، استرالیا (غرب)، سومالی، کنیا، تانزانیا، موزامبیک و آفریقای جنوبی (شرق).
- عمق و بستر: میانگین ~۳۷۴۱ م؛ گودال جاوه عمیق‌ترین؛ پشتهٔ اقیانوس هند و فلات‌های قاره‌ای متنوع.
- دما و جریان‌ها: گرم‌ترِ جهانی در عرض‌های پایین؛ جریان‌های موسمی (سومالی/عدن) جهت عوض می‌کنند؛ آگولاس در جنوب.
- شوری آب: ~۳۴٫۸–۳۶٫۵ PSU؛ تبخیر بالا در شمال‌غرب (دریای عرب) شوری را افزایش می‌دهد.
- فشار آب: طبق عمق؛ کم‌عمقی‌های فلات قاره برای شیلات مهم‌اند.
- تنوع زیستی: مانگروها، صخره‌های مرجانی، نهنگ آبی اقیانوس هند، جمعیت‌های تون و میگو.
- منابع معدنی و انرژی: نفت و گاز، ماسه‌های سیاه تیتان‌دار، گرهک‌های منگنز، انرژی موج و جزر.
- نقش در چرخه آب و اقلیم: منبع اصلی تبخیر برای موسمی‌ها؛ پیوند با رخداد IOD (نوسان دوقطبی اقیانوس هند).
- جریان‌های اقیانوسی سطحی و عمقی: موسمیِ سطحی، عمق‌گردشِ پیوندخورده با آب‌های قطبی جنوب.
- مناطق مرده و زنده زیستی: کم‌اکسیژنی گسترده در دریای عرب؛ آب‌آمدگی‌های سواحل سومالی بسیار پُربار.
- امواج و جزر و مد: جزرومدهای نیرومند در تنگه‌ها؛ امواج موسمی قوی در تابستان نیم‌کرهٔ شمالی.
- تأثیر بر آب‌وهوا و تنظیم دمای زمین: تعیین‌کنندهٔ بارش هند و شرقِ آفریقا و بخشی از تنظیم دمای نیم‌کرهٔ جنوبی.
اقیانوس جنوبگان (Southern)
جنوبگان کم‌جمعیت اما اَبَر‌جریان‌دار است؛ جریان گردشی پیرامون جنوبگان همچون تسمه‌نقالهٔ سردِ سیاره کار می‌کند.
- گستردگی و وسعت: ~۲۰ میلیون km² (فصلی تغییر می‌کند با یخ دریا).
- کشورهایی که به این اقیانوس راه دارند: مرز با قارهٔ جنوبگان؛ کشورهای پیرامون با دسترسی: شیلی، آرژانتین، آفریقای جنوبی، استرالیا، نیوزیلند (از رهگذر دریاهای جنوبی).
- عمق و بستر: میانگین ~۳۲۷۰ م؛ پشته‌ها و گودال ساندویچ جنوبی.
- دما و جریان‌ها: بسیار سرد؛ جریان گردش پیرامون جنوبگان (ACC) قوی‌ترین جریان جهان.
- شوری آب: ~۳۴–۳۴٫۷ PSU؛ تشکیل آب‌های بسیار سرد و شور (AABW) در حاشیهٔ یخی.
- فشار آب: فشارهای بالا در گودال‌ها؛ یخ‌پهنه‌ها شرایط را سخت می‌کنند.
- تنوع زیستی: کریلِ جنوبگان، پنگوئن‌ها، فوک‌ها، نهنگ‌ها؛ زنجیرهٔ غذایی از فیتوپلانکتون می‌گذرد.
- منابع معدنی و انرژی: ذخایر زیستی (با مدیریت حفاظتی سخت‌گیرانه)، پتانسیل انرژی باد/موج؛ بهره‌برداری معدنی محدود به‌دلیل معاهدات.
- نقش در چرخه آب و اقلیم: کارخانهٔ «آب‌های عمیق» که به کل اقیانوس‌ها سرازیر می‌شود؛ جذب CO₂ و گرمای اضافی.
- جریان‌های اقیانوسی سطحی و عمقی: ACC و بالا‌آمدگی‌های گسترده؛ تبادل با حوضه‌های سه‌گانهٔ دیگر.
- مناطق مرده و زنده زیستی: به‌طور کلی کم‌اکسیژنی وسیع ندارد؛ اما حساس به تغییرات یخ دریا.
- امواج و جزر و مد: سواِل‌های بسیار بلند و خشن؛ یخ دریا رفتار امواج را تغییر می‌دهد.
- تأثیر بر آب‌وهوا و تنظیم دمای زمین: قفلِ ترموهالاین جهانی؛ تنظیم‌کنندهٔ دمای پس‌زمینهٔ سیاره.
اقیانوس منجمد شمالی (Arctic)
کوچکترین، اما آزمایشگاه تغییرات اقلیمی؛ ذوب یخ دریا و آب‌های شیرینِ رودخانه‌های بزرگ آن را ویژه کرده است.
- گستردگی و وسعت: ~۱۴ میلیون km² (تابع فصلی یخ).
- کشورهایی که به این اقیانوس راه دارند: روسیه، نروژ، دانمارک (گرینلند), کانادا و ایالات متحده (آلاسکا).
- عمق و بستر: میانگین ~۱۲۰۵ م؛ حوضه‌های مستقل و پشتهٔ لومونوسوف.
- دما و جریان‌ها: آب‌های سطحی بسیار سرد؛ گردش نفرهٔ بوفورت و رانش ترنس‌پولار.
- شوری آب: به‌طور متوسط کمتر (~۳۰–۳۴ PSU) به‌علت آب‌شیرینِ رودها و ذوب یخ.
- فشار آب: با عمق افزایش می‌یابد؛ کم‌عمقیِ گسترده، بسیاری از مناطق را کم‌فشار نگه می‌دارد.
- تنوع زیستی: فک‌ها، نهنگ کمان‌دار، ماهیان سردآبی و پلانکتون‌های سازگار با یخ.
- منابع معدنی و انرژی: پتانسیل هیدروکربنیِ فلات‌های قاره‌ای؛ حساسیت زیستی و ژئوپلیتیکی بالا.
- نقش در چرخه آب و اقلیم: آینه‌گیِ یخ (آلبدو) و تبادل گرمایی با اطلس؛ تعیین‌کننده در الگوهای فشار قطبی.
- جریان‌های اقیانوسی سطحی و عمقی: بوفورت گیار، ترنس‌پولار درفت؛ تبادل از تنگه‌ها با اطلس و آرام محدود.
- مناطق مرده و زنده زیستی: کم‌اکسیژنی وسیع نادر؛ اما حساسیت زیست‌بوم به گرمایش بالا.
- امواج و جزر و مد: تحت پوشش یخ، امواج محدود؛ با کاهش یخ، امواج بلندتر و فرسایش ساحلی بیشتر.
- تأثیر بر آب‌وهوا و تنظیم دمای زمین: اثر شدید بر جت‌استریم و سامانه‌های فشارِ نیم‌کرهٔ شمالی.
بزرگترین اقیانوس جهان آتشفشانی
اگر منظور از آتشفشانی اقیانوسی با بیشترین فعالیت آتشفشانی زیرآب باشد، باز هم رکورد دستِ اقیانوس آرام است؛ حلقهٔ آتشِ آرام مجموعه‌ای از فرورانش‌ها، جزایر آتشفشانی و صدها آتش‌فشان زیرآبی را در خود جا داده است. البته فراموش نکنیم طولانی‌ترین زنجیرهٔ آتشفشانی زمین، پشته‌های میان‌اقیانوسی‌اند که در همهٔ اقیانوس‌ها ادامه دارند و پیوسته پوستهٔ تازه می‌سازند.
نام اقیانوس های جهان روی نقشه
برای تشخیص مرزها روی نقشه: خط استوا آرام را به دو نیم می‌کند؛ اطلس میان آمریکا و اوراسیا/آفریقاست؛ هند میان آفریقا–آسیا–استرالیاست؛ جنوبگان پیرامون قطب جنوب، و منجمد شمالی پیرامون قطب شمال. در اطلس‌ها معمولاً اقیانوس های جهان با رنگ‌ها و برچسب‌های مجزا نشان می‌شوند تا پیوستگیِ آبِ آزاد را بهتر ببینیم.
در حاشیهٔ روایت‌های تاریخی، افسانهٔ شهر آتلانتیس هم بارها به نقشه‌های قدیمی راه یافته، هرچند پشتوانهٔ علمی ندارد.
چند نکتهٔ کلیدی برای مرور سریع
- وسعت معیار اصلی رتبه‌بندی این مطلب بود؛ اگر معیار «حجم آب» را بگیریم، نتیجه تقریباً مشابه می‌ماند.
- اختلاف شوری و دما موتور گردش ترموهالاین است؛ بدون آن، انتقال گرما مختل می‌شود.
- پایش تغییرات یخ دریا، ال‌نینیو/لانینا و AMOC برای پیش‌بینی اقلیم آینده حیاتی است.
