ایران، سرزمینی پهناور با جغرافیایی متنوع، میزبان شهرهایی است که هر کدام داستان خود را در دل تاریخ و پهنه خاک روایت می‌کنند. وقتی از وسعت سخن به میان می‌آید، کدام شهرها حرف اول را می‌زنند؟ بزرگترین شهر ایران به ترتیب مساحت کدام است؟ پاسخ کوتاه تهران است؛ اما این فقط آغاز ماجراست. درک اینکه چگونه شهرهای مختلف ایران از نظر گستردگی رتبه‌بندی می‌شوند و چه عواملی در شکل‌گیری این پهنه‌ها مؤثر بوده‌اند، تصویری روشن‌تر از کالبد شهری کشورمان به دست می‌دهد. در این مطلب، با بزرگترین شهرهای ایران از نظر مساحت آشنا می‌شوید؛ پس تا پایان با ما همراه باشید.
| رتبه | شهر | مساحت (کم²) |
|---|---|---|
| 1 | تهران | 751 |
| 2 | مشهد | 351 |
| 3 | اصفهان | 253 |
| 4 | تبریز | 244 |
| 5 | شیراز | 240 |
| 6 | اهواز | 220 |
| 7 | کرج | 162 |
| 8 | یزد | 139 |
| 9 | قم | 124 |
| 10 | زاهدان | 110 |
رتبه‌بندی بزرگترین شهرهای ایران از نظر مساحت
ایران شهرهای بزرگ و پرجنب‌وجوش بسیاری دارد؛ اما از نظر وسعت جغرافیایی، برخی گوی سبقت را از دیگران ربوده‌اند. در ادامه، نگاهی دقیق‌تر به شهرهای پهناور کشورمان می‌اندازیم.
۱. تهران؛ پایتختی بی‌رقیب در مساحت
با مساحت نزدیک به ۷۹۰ کیلومترمربع، تهران با فاصله زیاد در صدر فهرست بزرگترین شهرهای ایران قرار دارد. این کلان‌شهر که قلب تپنده سیاسی و اقتصادی و فرهنگی ایران به شمار می‌رود، خانه بیش از ۸/۷ میلیون نفر است. تهران در دوره قاجار به‌عنوان پایتخت برگزیده و از روستایی کوچک به یکی از کلان‌شهرهای بزرگ غرب آسیا تبدیل شد. رشد سریع این شهر پس‌از پایتخت‌شدن در سال ۱۷۸۸، گواهی بر جایگاه روزافزون آن در تاریخ معاصر ایران است. جاذبه‌های بی‌شمار تهران، از برج میلاد و پل طبیعت گرفته تا کاخ گلستان و بازار بزرگ، آن را به مقصدی جذاب برای سفر تبدیل کرده‌اند؛ سفری که اغلب با جست‌وجوی بلیط هواپیما تهران آغاز می‌شود.
۲. مشهد؛ دومین شهر بزرگ ایران، نگین زیارتی
مشهد با گستره‌ای درحدود ۳۵۱ کیلومترمربع، دومین شهر بزرگ ایران از نظر مساحت و مرکز استان خراسان‌رضوی است. این شهر که به برکت حضور حرم مطهر امام رضا (ع) به بزرگترین قطب مذهبی و زیارتی کشور تبدیل شده، سالانه پذیرای میلیون‌ها نفر زائر و گردشگر از داخل و خارج ایران است. جمعیت حدود ۳ میلیون نفری مشهد، آن را در رتبه دوم پرجمعیت‌ترین شهرهای ایران نیز قرار می‌دهد. سفر به این شهر مقدس، به‌خصوص از مسیرهای دور، اغلب با هواپیما انجام می‌شود و یافتن بلیط هواپیما مشهد بخش مهمی از برنامه‌ریزی سفر زائران است.
۳.سومین شهر بزرگ ایران؛ اصفهان(میراثی گسترده در قلب ایران)
«نصف‌جهان»، لقبی که بحق برازنده اصفهان است، با مساحت تقریباً ۲۵۳ کیلومترمربع در جایگاه سوم بزرگترین شهرهای ایران قرار می‌گیرد. این شهر تاریخی در دوره صفوی پایتخت پرشکوه ایران و یکی از بزرگترین شهرهای جهان بود و امروزه با جمعیتی نزدیک به ۲ میلیون نفر، سومین شهر پرجمعیت کشور محسوب می‌شود. میدان نقش‌جهان و پل‌های تاریخی زاینده‌رود و معماری چشم‌نواز دوران اسلامی اصفهان را به موزه‌ای زنده از هنر و تاریخ ایران تبدیل کرده است.
۴. تبریز؛ پهنه‌ای تاریخی در شمال‌غرب
تبریز، مرکز استان آذربایجان‌شرقی و بزرگترین قطب اقتصادی منطقه آذربایجان، با مساحت نزدیک به ۲۴۴ کیلومترمربع چهارمین شهر وسیع ایران است. قدمت این شهر به بیش از ۴,۵۰۰ سال پیش بازمی‌گردد و در طول تاریخ بارها پایتخت سلسله‌های مختلفی بوده و فرازونشیب‌های بسیاری را از سر گذرانده است. جمعیت تبریز بیش از ۱/۶ میلیون نفر تخمین زده می‌شود و بازار تاریخی آن، به‌عنوان یکی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده جهان، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
۵. شیراز؛ شهر شعر و نارنج در گستره‌ای وسیع
شیراز، مرکز استان فارس و مهد شعر و ادب پارسی، با مساحت حدوداً ۲۴۰ کیلومترمربع پنجمین جایگاه را در این رتبه‌بندی ازآن خود می‌کند. این شهر با نام حافظ و سعدی گره خورده و با نزدیک به ۱/۶ میلیون نفر جمعیت در دامنه کوه‌های زاگرس آرمیده است. باغ‌های دل‌انگیز و بناهای تاریخی باشکوه مانند تخت‌جمشید و پاسارگاد در نزدیکی آن و حالو‌هوای فرهنگی خاص شیراز را به یکی از مقاصد گردشگری محبوب ایران تبدیل کرده‌اند.
۶. اهواز؛ قلب جنوب‌غرب بر کرانه کارون
اهواز، مرکز استان خوزستان و یکی از قطب‌های صنعتی و نفتی ایران، با ۲۰۸ تا ۲۲۰ کیلومترمربع مساحت در رتبه هفتم بزرگترین شهرهای ایران به ترتیب مساحت قرار دارد. رودخانه کارون، پرآب‌ترین رود ایران، از میان این شهر عبور کرده و پل‌های متعدد روی آن لقب «شهر پل‌ها» را برای اهواز به ارمغان آورده است. جمعیت اهواز حدود ۱/۲ میلیون نفر است و وجود شرکت‌های بزرگ نفتی و صنایع فولاد جایگاه اقتصادی ویژه‌ای به آن بخشیده است.
۷. کرج؛ کلان‌شهری جوان و روبه‌رشد
کرج، مرکز استان البرز و همسایه غربی پایتخت، با مساحت تقریباً ۲۲۰ کیلومترمربع ششمین شهر بزرگ ایران است. در دهه‌های اخیر، این شهر رشد جمعیتی و فیزیکی خیره‌کننده‌ای را تجربه کرده است و اکنون با جمعیتی نزدیک به ۱/۶ میلیون نفر چهارمین شهر پرجمعیت کشور محسوب می‌شود. نزدیکی به تهران و قرارگرفتن در مسیرهای ارتباطی پرتردد، نقش زیادی در توسعه سریع کرج ایفا کرده است.
۱۰ شهر ایران به‌ترتیب جمعیت (آخرین آمار رسمی سرشماری ۱۳۹۵ + تخمین 1404)
درمورد شهرهای جهان به ترتیب بیشترین جمعیت؛ چون رتبه‌بندی رسمیِ شهرها برای ۱۴۰۴ یک‌جا منتشر نشده، ترتیب زیر بر پایهٔ آخرین آمار رسمی سرشماری ۱۳۹۵ تنظیم شده و برای ۱۴۰۴ صرفاً قابل‌تخمین است. منطق تخمین این است که نرخ رشد جمعیت شهریِ اعلام‌شده در گزارش‌های مرکز آمار (۱۳۹۵→۱۴۰۰) و روندهای عمومیِ شهرنشینی تا حوالی ۱۴۰۴ را به‌صورت رشد مرکب سالانه اعمال می‌کنیم؛ برای کلان‌شهرهایی مثل تهران رشد کندتر (~۰.۶–۰.۹٪) و برای شهرهای مهاجرپذیرتر مثل کرج/قم/ارومیه کمی بالاتر (~۱.۲–۱.۸٪) در نظر گرفته می‌شود. با این رویکرد، ترتیب ۱۰ شهر اول عملاً تغییری نمی‌کند اما اعداد دقیق می‌تواند حدود ۳ تا ۵٪ نوسان داشته باشد.
| رتبه | شهر | جمعیت ۱۳۹۵ (رسمی) | جمعیت ۱۴۰۴ (تخمینی) |
|---|---|---|---|
| 1 | تهران | 8,693,706 | 9,256,998 |
| 2 | مشهد | 3,001,184 | 3,282,351 |
| 3 | اصفهان | 1,961,260 | 2,107,075 |
| 4 | تبریز | 1,558,693 | 1,644,911 |
| 5 | شیراز | 1,565,572 | 1,697,046 |
| 6 | اهواز | 1,184,788 | 1,239,182 |
| 7 | کرج | 1,592,492 | 1,804,757 |
| 8 | یزد | — | — |
| 9 | قم | 1,201,158 | 1,373,392 |
| 10 | زاهدان | — | — |
نگاهی گذرا به دیگر شهرهای بزرگ
فهرست بزرگترین شهرهای ایران به همین‌جا ختم نمی‌شود و شهرهای دیگری نیز با مساحت درخورتوجه در این رتبه‌بندی جای می‌گیرند:
- یزد: نخستین شهر خشت خام جهان با مساحت حدود ۱۳۹ کیلومترمربع
- قم: مرکز مذهبی پررونق ایران با مساحت حدود ۱۲۴ کیلومترمربع
- زاهدان: مرکز استان پهناور سیستان‌وبلوچستان با مساحت حدود ۱۱۰ کیلومترمربع
- ارومیه: نگین آذربایجان غربی با مساحت حدود ۱۰۵ کیلومترمربع
- اراک: قطب صنعتی مرکز ایران با مساحت حدود ۱۰۳ کیلومترمربع
- رشت: مرکز سرسبز استان گیلان با مساحت حدود ۸۱ کیلومترمربع
- اردبیل: شهر تاریخی شمال غرب با مساحت حدود ۷۲ کیلومترمربع
چه عواملی بر گستردگی شهرها تأثیر می‌گذارند؟
وسعت شهرها نتیجه برهم‌کنش عوامل متعددی در طول زمان است. رشد جمعیت و روند شهرنشینی یکی از محرک‌های اولیه است. هرچه جمعیت شهری افزایش یابد، نیاز به فضای بیشتر برای سکونت و کار و خدمات نیز بیشتر می‌شود. در ایران، نرخ شهرنشینی از حدود ۳۲ درصد در سال ۱۳۳۵ به بیش از ۷۷ درصد در سال ۱۴۰۴ رسیده است که از گسترش چشمگیر شهرها حکایت می‌کند.
قدمت تاریخی نیز نقش مهمی در این زمینه برعده دارد. شهرهای قدیمی‌تر مانند تهران یا تبریز فرصت بیشتری برای توسعه تدریجی در طول قرن‌ها داشته‌اند. همچنین، موقعیت جغرافیایی تعیین‌کننده است؛ شهرهایی که در دشت‌های هموار قرار گرفته‌اند، ظرفیت‌های بیشتری برای گسترش افقی در مقایسه با شهرهای واقع در مناطق کوهستانی دارند. نزدیکی به پایتخت هم عامل تأثیرگذاری دیگری در رشد شهرهای اطراف تهران مانند کرج بوده است.
مقایسه وسعت؛ تهران، غولی در میان بزرگان
نگاهی به اعداد تفاوت فاحش وسعت پایتخت با دیگر کلان‌شهرها را آشکار می‌کند. مساحت تهران (۷۹۰ کیلومترمربع) بیش از دو برابر مساحت مشهد (۳۵۱ کیلومترمربع) و بیش از سه برابر مساحت اصفهان (۲۵۳ کیلومترمربع) است. این گستردگی عظیم تمرکز فراوان امکانات و جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی در پایتخت ایران را نشان می‌دهد. جالب است بدانید که مجموع مساحت ۱۴ شهر بزرگ اول ایران، کمی بیش از ۳,۰۰۰ کیلومترمربع است که تنها حدود ۰/۱۸ درصد از کل مساحت کشور را تشکیل می‌دهد؛ اما همین پهنه کوچک میزبان تعدادی زیادی از جمعیت و تولید ناخالص داخلی ایران است.
جمع بندی
بزرگترین شهرهای ایران از نظر مساحت نه‌تنها پهنه‌های جغرافیایی وسیعی را دربر گرفته‌اند؛ بلکه به‌عنوان مراکز جمعیتی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی کشور عمل می‌کنند. تهران، مشهد، اصفهان، تبریز و شیراز، پنج شهر اول این فهرست، هر کدام با ویژگی‌های خاص خود نقشی انکارناپذیر در شکل‌دهی به ایران امروز ایفا می‌کنند. شناخت گستره و ویژگی‌های این کلان‌شهرها، درک بهتری از توزیع جمعیت و پویایی‌های اجتماعی و چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی توسعه شهری در ایران به ما می‌دهد. این شهرها صحنه‌های اصلی زندگی میلیون‌ها ایرانی هستند و داستان توسعه کشور در دل همین پهنه‌های شهری روایت می‌شود.
