وقتی از «شهر پاک» صحبت میکنیم، فقط به تمیزی خیابانها اشاره نمیکنیم. یک شهر پاک مجموعهای از ویژگیها دارد: هوای سالم، مدیریت اصولی پسماند، فضای سبز کافی، حملونقل کمآلاینده، فرهنگ شهروندی مناسب و سیاستهای زیستمحیطی پایدار.
در ایران، با توجه به چالشهای بزرگ آلودگی هوا در کلانشهرها، بعضی شهرها همچنان توانستهاند کیفیت بالاتری از زندگی را ارائه دهند و در نقطه مقابل تصویری قرار بگیرند که معمولاً از کثیف ترین کشورهای جهان در ذهن شکل میگیرد. در این متن، معیار اصلی سنجش، شاخص کیفیت هوا (AQI) است؛ عدد ۰ تا ۵۰ در این شاخص، نشاندهنده «هوای پاک» و بدون خطر برای سلامت است.
در ادامه، شهرهایی که طبق دادههای ارائه شده دارای هوای پاک هستند، با یک ساختار ثابت و تحلیلی بررسی میشوند.
معیارهای شهر پاک
برای ارزیابی شهرهای پاک ایران، از این شاخصها استفاده میکنیم:
- وضعیت کیفیت هوا و میزان AQI
- موقعیت جغرافیایی و اقلیم
- فضای سبز و پوشش گیاهی
- مدیریت پسماند و نظافت شهری
- حملونقل عمومی و ترافیک
- فاصله از صنایع سنگین و منابع آلاینده
- فرهنگ شهروندی و اقدامات شهرداری
- چالشها و تهدیدهای آینده
بررسی شهرهای پاک ایران (بر اساس دادههای AQI)
در این بخش، برای هر شهر از همان الگوی ثابت استفاده شده است.
1. همدان – AQI: 5
همدان شهری تاریخی در دامنه کوه الوند است که ترکیب هوای خنک کوهستانی، معماری قدیمی و خیابانهای خلوتتر نسبت به کلانشهرها، آن را به مقصدی دلپذیر برای زندگی و سفر تبدیل کرده است. قدمزدن در بافت شهری همدان، همزمان حس تاریخ، طبیعت و آرامش را منتقل میکند.
موقعیت و اقلیم
همدان در منطقهای کوهستانی و بادخیز قرار دارد؛ همین موضوع باعث تهویه طبیعی و کیفیت بالای هوا میشود.
کیفیت هوا
AQI برابر ۵ نشان میدهد همدان یکی از پاکترین شهرهای ایران در زمان سنجش بوده است.
فضای سبز
وجود پارکها و فضای سبز شهری مثل مجموعه عباسآباد به حفظ کیفیت هوا کمک کرده است.
مدیریت پسماند
سامانه جمعآوری و انتقال زباله نسبتاً منظم است و مناطق مرکزی شهر سطح نظافت خوبی دارند.
حملونقل و ترافیک
ترافیک سنگین در همدان کمتر از شهرهای بزرگ کشور است و همین باعث کاهش آلایندهها میشود.
صنایع و منابع آلاینده
صنایع بزرگ آلاینده در فاصله نسبتاً دور از شهر قرار دارند.
چالشها
افزایش جمعیت دانشجویی و توسعه شهر در آینده میتواند فشار بیشتری بر محیطزیست ایجاد کند.
2. بافق (سنگ آهن چغارت) – AQI: 5
بافق در دل کویر یزد قرار دارد و با وجود شهرت معدنی، چهره شهری آرام و کمتردد دارد. تضاد شهر کویری با آسمان آبی و هوای نسبتاً پاک، بافق را به نمونه جالبی از همزیستی صنعت و محیطزیست تبدیل کرده است؛ شهری که اگر توسعهاش هوشمندانه پیش برود، میتواند الگوی شهرهای صنعتی پاک باشد.
موقعیت
بافق یکی از شهرهای معدنی مهم استان یزد است؛ با این حال فاصله واحدهای معدنی از بافت شهری کمک کرده کیفیت هوا سالم بماند.
کیفیت هوا
AQI=5 از پاکترین مقادیر ممکن است.
فضای سبز
پروژههای کمربند سبز اطراف شهر در بهبود کیفیت هوا مؤثر بوده است.
پسماند
نظافت شهری و جمعآوری زباله در سطح مطلوبی قرار دارد.
حملونقل
حجم تردد خودروها پایین است و آلودگی ناشی از ترافیک بسیار کم است.
چالشها
توسعه فعالیتهای معدنی در آینده نیازمند کنترل سختگیرانه زیستمحیطی است.
3. کرمان – AQI: 6
کرمان شهری است که بین کویر و کوه قرار گرفته و همزمان اصالت تاریخی، باغهای معروف و بازار پررونق را در خود جا داده است. هوای نسبتاً خنک شبها، آسمان شفاف و خیابانهای کمازدحام باعث میشود نفسکشیدن در این شهر حس سبکی و آرامش داشته باشد.
موقعیت و اقلیم
کرمان اقلیم خشک و بادخیز دارد. بادهای ثابت منطقه به کاهش آلودگی هوا کمک میکنند.
کیفیت هوا
AQI عدد ۶ نشان میدهد هوا بسیار پاک و سالم است.
فضای سبز
سرانه فضای سبز در سالهای اخیر رشد داشته و پارکها در مناطق جدید به چشم میخورند.
مدیریت پسماند
جمعآوری زباله در کرمان سازمانیافته است؛ با این حال تفکیک پسماند هنوز جای بهبود دارد.
حملونقل
حجم ترافیک کنترلشده است و مرکز شهر با محدودیتهایی به کاهش آلودگی کمک میکند.
صنایع
بخش عمده صنایع مانند معادن در فاصله دور از شهر قرار دارند که یک مزیت مهم است.
چالشها
گردوغبار فصلی در برخی ماههای سال تهدید اصلی کیفیت هواست.
4. شهرکرد – AQI: 6
شهرکرد که به «بام ایران» معروف است، برای کسانی که از آلودگی و شلوغی فرار میکنند یک بهشت آرامش است. هوای خنک، زمستانهای برفی، طبیعت کوهستانی و خیابانهای خلوتتر، این شهر را به یکی از سالمترین و مطلوبترین نقاط برای تنفس عمیق و زندگی آرام تبدیل کرده است.
موقعیت
شهرکرد به عنوان «بام ایران» در ارتفاع بالا قرار دارد؛ همین موضوع هوا را تازه و خنک نگه میدارد.
کیفیت هوا
AQI=6 نشان از هوای فوقالعاده پاک دارد.
فضای سبز
به دلیل قرارگیری شهر در دامنههای زاگرس، اطراف شهر پوشش گیاهی طبیعی دارد.
پسماند
شهرداری در جمعآوری زباله عملکرد مناسبی دارد و خیابانها تمیز هستند.
حملونقل
ترافیک پایین و خیابانهای کمازدحام نقش مهمی در کیفیت هوا دارند.
چالشها
خشکسالی و کاهش منابع آب میتواند در آینده توسعه فضای سبز را محدود کند.
5. زابل – AQI: 7
زابل شهری در مرز باد، آب و تاریخ است؛ جایی که زندگی در شرایط سخت اقلیمی، مردمی مقاوم و پرتلاش ساخته است. وقتی هوا پاک باشد، آسمان زابل شفاف و دید افق بسیار گسترده است و همین حس آزادی و گستردگی فضا را در ذهن هر تازهواردی ثبت میکند.
موقعیت
زابل در اقلیم خشک و بادخیز سیستان قرار دارد. بادهای ۱۲۰ روزه زمینه تهویه طبیعی هوا را فراهم میکنند.
کیفیت هوا
با وجود مشکلات گردوغبار سالهای گذشته، عدد AQI=7 نشاندهنده وضعیت مطلوب در زمان سنجش است.
فضای سبز
به دلیل کمآبی، سرانه فضای سبز زیاد نیست؛ اما پروژههای کمآبیمحور در جریان است.
پسماند
مدیریت زباله تعریفی دارد و مناطق مرکزی نظافت مناسبی دارند.
حملونقل
ترافیک سبک و استفاده زیاد مردم از وسایل نقلیه سبک، عامل مثبت است.
چالشها
بیابانزایی و بادهای حامل ذرات ریز، مهمترین تهدید زابل است.
6. زرند – AQI: 10
زرند شهری است که نامش با معدن و راهآهن گره خورده، اما ظاهر آن بیشتر شبیه یک شهر آرام و جمعوجور است تا یک قطب صنعتی شلوغ. ترکیب فضاهای محلی، بازارهای کوچک و تردد نسبتاً کم خودرو، از زرند شهری ساخته که در عین صنعتی بودن، هنوز هوای قابلقبولی برای زندگی روزمره دارد.
موقعیت
زرند در منطقهای معدنخیز قرار دارد، اما بادهای منطقه و فاصله صنایع از شهر اثر آلودگی را کاهش داده است.
کیفیت هوا
AQI=10 یعنی هوا کاملاً پاک است.
فضای سبز
پارکهای محلی و حاشیه درختکاریشده به تهویه هوا کمک کردهاند.
پسماند
سامانه جمعآوری پسماند شهر عملکرد قابل قبولی دارد.
حملونقل
ترافیک پایین، عامل بسیار مؤثر در پاک بودن هواست.
چالشها
فعالیتهای معدنی اگر مدیریت نشود، میتواند در سالهای آینده فشار بر کیفیت هوای منطقه ایجاد کند.
7. میبد – AQI: 11
میبد با معماری خشتی، کاروانسراهای قدیمی و کوچههای ساکت، حس زندگی در یک شهر اصیل کویری را زنده نگه میدارد. در عین حال، توسعه صنعتی کنترلشده و خیابانهای خلوت باعث شده هوای این شهر همچنان پاک و قابلتنفس باقی بماند و تضاد زیبایی بین صنعت و اصالت ایجاد کند.
موقعیت
میبد در استان یزد و در منطقهای خشک قرار دارد؛ با این حال بادهای پایدار و توسعه صنعتی کنترلشده باعث حفظ کیفیت هوا شده است.
کیفیت هوا
AQI=11 بیانگر هوای بسیار سالم و بدون آلودگی است.
فضای سبز
با وجود محدودیت منابع آب، توسعه فضای سبز با روشهای کممصرف در حال انجام است.
پسماند
مدیریت زباله نسبتاً قوی و نظاممند است.
حملونقل
ترافیک بسیار کم، مهمترین دلیل پاکی هوای میبد است.
چالشها
گسترش صنایع کاشی و سرامیک در اطراف شهر در صورت توسعه بیرویه میتواند تهدیدزا باشد.
8. بیرجند – AQI: 16
بیرجند شهری است که در دل کویر، نظم و آرامش شهری را با آسمان صاف و شبهای پرستاره ترکیب کرده است. بافت شهری تمیز، خیابانهای آرام و رشد آرام اما پیوسته شهر، بیرجند را به گزینهای مناسب برای کسانی تبدیل کرده که دنبال محیطی کماسترس و هوای سالم هستند.
موقعیت
اقلیم خشک، بادخیز و ارتفاع مناسب بیرجند عامل مهم پاکی هواست.
کیفیت هوا
AQI عدد ۱۶ در محدوده «پاک» است و خطر سلامت ندارد.
فضای سبز
پروژههای جدید آبیاری قطرهای و گیاهان کممصرف کمک کردهاند فضای سبز شهر حفظ شود.
پسماند
بیرجند از شهرهای تمیز شرق کشور محسوب میشود.
حملونقل
ترافیک کم و خیابانهای خلوت از عوامل مهم پاکی هوا هستند.
چالشها
تداوم خشکسالی و گردوغبار چالش اصلی آینده است.
9. اردبیل – AQI: 19
اردبیل با هوای خنک، چشمههای آبگرم و نزدیکی به سبلان، همیشه در ذهن مسافران با «نفس راحت» گره خورده است. ترکیب طبیعت سرسبز، بادهای دائمی و فرهنگ میهماننواز مردم، از اردبیل شهری ساخته که هم برای سفر جذاب است، هم برای زندگی روزمره حس تازگی دارد.
موقعیت
اردبیل به دلیل بادهای دائمی و نزدیکی به ارتفاعات سبلان، یکی از سالمترین هواهای ایران را دارد.
کیفیت هوا
AQI=19 یعنی هوا در وضعیت عالی است.
فضای سبز
پارک جنگلی شورابیل و بوستانهای متعدد، سرانه فضای سبز قابلقبولی ایجاد کردهاند.
پسماند
جمعآوری زباله و شستوشوی معابر در سطح مناسبی قرار دارد.
حملونقل
ترافیک سبک و خیابانهای پهن باعث کاهش آلودگی میشود.
چالشها
افزایش بازدید گردشگران و رشد جمعیت فصلی فشار بیشتری بر محیطزیست میگذارد.
10. زنجان – AQI: 32
زنجان شهری است که بین تهران و تبریز قرار گرفته و همزمان حس یک شهر آرام و در حال توسعه را دارد. بازار تاریخی، فضای دانشجویی و آبوهوای نسبتاً خنک باعث میشود زنجان برای زندگی، تحصیل و کار شهری جذاب و کمحاشیه به نظر برسد.
موقعیت
زنجان در منطقهای بادخیز و نیمهخشک واقع شده است.
کیفیت هوا
عدد ۳۲ همچنان در محدوده «هوای پاک» است.
فضای سبز
بوستانها و کمربند سبز اطراف شهر نقش مؤثری در حفظ پاکی هوا دارند.
پسماند
سیستم جمعآوری پسماند منظم است، اما زیرساخت تفکیک از مبدا هنوز در حال توسعه است.
حملونقل
ترافیک شهری نسبتاً کمازدحام است، مخصوصاً در مناطق حاشیهای.
صنایع
وجود برخی صنایع در نزدیکی شهر یکی از محدودکنندهها است.
چالشها
توسعه صنعتی و افزایش خودروهای شخصی میتواند وضعیت هوا را در بلندمدت تهدید کند.
جمعبندی
مطالعه شهرهای پاک ایران نشان میدهد که پاکی هوا نتیجه شانس نیست؛ بلکه حاصل ترکیب اقلیم مناسب، فاصله از صنایع، مدیریت شهری صحیح، حملونقل کمازدحام و فرهنگ شهروندی است.
شهرهایی مثل همدان، شهرکرد، کرمان و اردبیل با داشتن بادهای طبیعی، ارتفاع بالا و نبود ترافیک سنگین، در صدر لیست شهرهای پاک ایران قرار میگیرند. شهرهای دیگری مثل زنجان، بیرجند، میبد، زرند و بافق نیز با وجود اقلیم خشک یا نزدیکی به صنایع، توانستهاند با برنامهریزی زیستمحیطی، شاخص کیفیت هوای بسیار سالمی ثبت کنند.
